Ψυχοθεραπεία-Ο μεγάλος ασθενής (?): Αρθρο του Λάζαρου Α. Βλαχόπουλου, MSc, PsyD – Σχολικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος
Ψυχοθεραπεία – ο μεγάλος ασθενής (?)
Του Λάζαρου Α. Βλαχόπουλου, MSc, PsyD – Σχολικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος
Ο απόστολος, ο κάθε απόστολος, έχει μια ευλογία και μια κατάρα μαζί. Από τη μια φέρνει κάτι καινούργιο στους ανθρώπους, από την άλλη είναι υποχρεωμένος – καταδικασμένος θα έλεγα – να πρεσβεύει και να πιστεύει πως αυτό που αυτός φέρνει είναι το απόλυτα σωστό, είτε πρόκειται για θρησκεία είτε για φιλοσοφία κτλ. Και φυσικά αλίμονο αν δεν είχε αυτή την στάση. Η απόλυτη πίστη του είναι που θα του δώσει δύναμη ν’ αγωνιστεί με το εκάστοτε κατεστημένο και να εξασφαλίσει «οικολογική φωλέα» για ότι αυτός πρεσβεύει.
Ανάλογη μοίρα έχουν και οι ακόλουθοι του. Οι μαθητές του. Έχουν κι αυτοί μια ευλογία και μια κατάρα. Από τη μια έχουν βρει δρόμο, ασφαλή, σίγουρο που οδηγεί στην εκάστοτε «σωτηρία». Από τη άλλη είναι εγκλωβισμένοι σ’ αυτό το δρόμο. Μοιραία, έχουν λίγη ή καθόλου ορατότητα σε παράπλευρους δρόμους και πορείες.
Ύστερα υπάρχουν και οι εκλεκτικιστές, όπως ο γράφων. Μια ευχή και μια κατάρα (τουλάχιστον) και αυτοί. Μπορούν να διαλέξουν σχεδόν όποιο δρόμο και όποιο παράδρομο θέλουν για να φτάσουν στον προορισμό τους, αφού δεν χρωστούν πίστη σε κανένα. Αλλά θα πρέπει να έχουν εντρυφήσει στον λόγο του κάθε απόστολου επαρκώς και να έχουν υψηλή συνδιαστική ικανότητα για να μην χαθούν στο δρόμο. Αλλά πόσο εύκολο είναι να εντρυφήσεις σε μια θεωρία/προσέγγιση ως «outsider»? και ποιός είναι ο δρόμος ή ο προορισμός? Για τον οπαδό είναι ξεκάθαρο: διαδρομή και προορισμός ορίζονται από την προσέγγιση που έχει ασπαστεί, για τον εκλεκτικιστή όμως?
Στην ψυχοθεραπεία πατριαρχής όλων μας και πηγή έμπνευσης για τους περισσότερους είναι αναμφίβολα ο Φρόϋδ. Ο Φρόϋδ ήταν ο ίδιος εκλεκτικιστής, πριν δομήσει το δικό του σύμπαν. Ήταν αναμφίβολα ανήσυχος, απρόθυμος να δεχτεί «έτοιμα» μονοπάτια και πρόθυμος να κάνει αυτό που όσοι το κατάφεραν αλλάξαν τη ζωή μας: να συνδιάσει μέσα του θεωρία και πράξη!
Παρακάτω θα προτείνω έναν – εκλεκτικιστικό – δρόμο που χρησιμοποιώ και μερικές ερμηνείες που συμπαθώ, αλλά μην βιαστείτε παρακαλώ για συμπεράσματα. Ειδικά στην ψυχολογία, εκεί που όλα δείχνουν να «στρώνουν» ξάφνου κάτι μπορεί να μην πάει καλά. Ενίοτε και καθόλου καλά! Και τότε πρέπει να ψάξουμε να βρούμε το γιατί. Όταν καμμιά φορά συμβαίνει το ανάποδο, μπορούμε και να μην το ψάξουμε. Μπορούμε να αρκεστούμε στο ότι κάτι πηγαίνει καλά, και να το απολαύσουμε ακόμα!
Ο δρόμος
Πηγή των ιδεών ο παππούς Φρόυδ, που έπιασε “στα πράσα” και τα καλά μας και τα στραβά μας, αλλά κυρίως τους πόθους και τα πάθη μας. Δεν είναι τυχαίο που οι Φροϋδομαρξιστές μίλησαν τόσο βαθιά μέσα μας.
Αρχίζουμε με το ιστορικό και την κλινική συνέντευξη του πελάτη (client). Μαθαίνουμε γι’ αυτόν και το περιβάλλον του, αρχίζουμε να σχηματίζουμε εικόνα και ταυτόχρονα θέτουμε και τις δικές μας αρχές και τα όρια. Είναι ο χρόνος κατά τον οποίο πρωτογενώς διαπιστώνουμε, και οι δύο πλευρές, αν ταιριάζουν τα «χνώτα» μας. Η ψυχοθεραπευτική σχέση είναι πάνω απ’όλα ανθρώπινη σχέση και θα πρέπει να υπάρχει και κάτι που λέμε «χημεία». Πιο πρακτικά ας πούμε πως μπορεί π.χ. να μην ταιριάζει στο πελάτη μας το στυλ μας, η μέθοδός μας κτλ. Σε κάθε περίπτωση μια από τις μεγαλύτερες υπηρεσίες που μπορεί να προσφέρει ο Ψυχοθεραπευτής είναι να κατευθύνει τον πελάτη στον κατάλληλο θεραπευτή, αν δεν μπορεί ή δεν θέλει να τον αναλάβει ο ίδιος.
Εφόσον αποφασίσουν να συνεχίσουν μαζί αρχίζει να χτίζεται η θεραπευτική συμμαχία…
Ακολουθεί μια πρώτη αξιολόγηση των ψυχοτεχνικών χαρακτηριστικών και της συναισθηματικής ολοκλήρωσης του πελάτη. Αν μη τι άλλο κερδίζουμε «χρόνο γνωριμίας». Γιατί αυτό ακριβώς κάνει η διαγνωστική διαδικασία: μαθαίνουμε πολλά σε λίγο χρόνο. Μέσα στα πρώτα εισαγωγικά ραντεβού θα πρέπει να καταλήξουμε στην αρχική – τουλάχιστον – γνωμάτευση. Με το τέλος της περιόδου της «αποσαφήνισης» (clarification) θα πρέπει να έχουμε ολοκληρωμένη πλέον διαγνωστική εικόνα. Χωρίς διάγνωση δεν μπορεί να υπάρχει θεραπεία. Ας είναι ξεκάθαρο αυτό. Μόνο ίσως μια γενικότροπη «ανθρώπινη» και «ανθρωπιστική» υποστήριξη που όμως και πάλι θα πάσχει από παλινωδίες και ασάφειες. Από την άλλη θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι όταν μας ζητηθεί – και θεωρήσουμε πως και ο πελάτης είναι πλέον αρκετά έτοιμος – να δώσουμε τη γνωμάτευση στον πελάτη (κατά ICD ή DSM). Κάθε ανθρώπινο όν έχει πλήρη ανθρώπινα δικαιώματα μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής του. Ακόμα και σε περίπτωση διαπιστωμένης αδυναμίας να τα ασκήσει, δεν τα χάνει, απλά περνούν στο κοντινότερο υπεύθυνο γι’ αυτόν άτομο.
Κάθε άνθρωπος δικαιούται να γνωρίζει: i) ποιός είναι (επιστημονικά μιλώντας) ο ειδικός που ασχολείται μαζί του, ii) ποιά θεωρεί, αυτός ο ειδικός, πως είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζει, από τι τελικά σκοπεύει να τον θεραπεύσει, iii) και φυσικά με ποιόν τρόπο, καθώς και iv) την πιθανή πρόγνωση, εναλλακτικές λύσεις κτλ. Ο ειδικός θα προσαρμόσει τα δεδομένα στο επίπεδο και στις ανάγκες του πελάτη του, αλλά παλεύοντας να μην κάνει «εκπτώσεις» στην αλήθεια. Speak the truth but not the unpleasant; speak the pleasant but not the untruth. Είναι μια αρχή που μπορεί να προσπαθήσει να ακολουθήσει μέχρι του σημείου που θεωρεί ο ίδιος θεμιτό. Μην ξεχνάμε πως παγκόσμιες συμβάσεις (δικαιώματα του ανθρώπου, του ασθενούς, του παιδιού κτλ.) και κώδικες δεοντολογίας (ψυχολογίας / ψυχοθεραπείας) μας δεσμεύουν πρώτιστα ηθικά! Ο ψυχοθεραπευτής οφείλει να είναι ακέραιος, αυθεντικός και ανθρωπιστής όχι για να πάει στον παράδεισο, αλλά για να είναι χρήσιμος στους πελάτες του. Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να είναι άγιος, κάθε άλλο – απλά πρέπει να ξέρει πως δεν είναι άγιος, να το αναγνωρίζει, να το αγαπά και να το παλεύει! Να μην θαυμάζει τον εαυτό του, αλλά να τον συγχωρεί και να τον παρακινεί να γίνει καλύτερος από χθες. Να έχει πολλές απαιτήσεις από τον ίδιο, αλλά λιγότερες από τους άλλους.
Η διαδικασία του clarification είναι πολύ σημαντική καθώς σ’ αυτήν σχηματίζεται η θεραπευτική συμμαχία με τον πελάτη. Ο θεραπευτής θα διαλέξει αν θα είναι απόμακρος ή πιο κοντά. Ως απόμακρος κυνδινεύει λιγότερο να κριθεί, να κατακριθεί, να εμπλακεί κτλ., αλλά ως κοντινός σύμμαχος μπορεί να έχει μεγαλύτερη επιρροή στην πορεία του θεραπευομένου του. Είναι και θέμα προσωπικότητας.
Κατά την αποσαφήνιση, με ερωτήσεις και απαντήσεις, τόσο ο θεραπευτής – που έχει ήδη μια πρώτη τουλάχιστον γνώμη – όσο και ο θεραπευόμενος βλέπουν πιο καθαρά το «πρόβλημα». Είμαστε ήδη στο ψυχοθεραπευτικό επίπεδο που λέγεται supportive (υποστηρικτικό) και εμπεριέχει και μια δόση θεραπείας, αφού η συνειδητοποίηση του προβλήματος πάντα εμπεριέχει και μια δόση «λύσης». Σ’ αυτό το στάδιο ο θεραπευτής οφείλει να εφαρμόζει την ενσυναίσθηση και να δει τα πράγματα με τα μάτια του πελάτη του.
Δυναμικά στο supportive είμαστε όταν αρχίζουμε το problem solving component προσπαθώντας να φωτίσουμε πιθανούς τρόπους επίλυσης / ανακούφισης / διεξόδου για τον πελάτη μας. Εδώ έχουμε αρκετά όπλα: α) αληθινές πρακτικές λύσεις (π.χ. άλλαξε δρομολόγιο προς την εργασία σου αν αυτό περνάει από κάπου που σε ενοχλεί), δύο μυαλά σκέφτονται καλύτερα από ένα (ή «non of us is as smart as all of us»), β) βελτίωση / καλλιέργεια επικοινωνιακών δεξιοτήτων (assertion, δημιουργική επίλυση συγκρούσεων), γ) stress reduction / management (διαχείριση άγχους). Το (γ) είναι και το πιο ισχυρό κομμάτι του supportive. Σύχνα θα είναι και το καταλυτικό. Μπορεί να μην χρειαστεί να πάμε παρακάτω ή ακόμα να είναι η λύση αν δεν μπορούμε να πάμε παρακάτω (π.χ. πολύ ισχυρή ομοιόσταση). Τότε με το (γ) βοηθάμε ουσιαστικά στην βελτίωση της ποιότητας ζωής του πελάτη.
Μέχρι εδώ έχουμε κατ’ ουσία συμβουλευτική και μ’ενα ισχυρό κομμάτι “clarification”, «assertion training» και «stress reduction» μπορούμε να μιλάμε και για Θεραπευτική Συμβουλευτική (Therapeutic Counseling).
Το επόμενο ψυχοθεραπευτικό βήμα είναι το ερμηνευτικό κομμάτι (Interpretive).
Έχει τεθεί η γνωμάτευση, ξέρουμε με τι έχουμε να κάνουμε και έχουμε στοχεύσει «συμπεριφορές» και «παράλογες ιδέες» προς τροποποίηση. Είναι τεράστια ευθύνη η τροποποίηση συμπεριφοράς. Πρέπει να γίνεται (όσο είναι δυνατό να γίνει) α) εφόσον υπάρχει νοσολογική οντότητα, β) εφόσον η νοσολογική οντότητα απαγορεύει στο άτομο να λειτουργίσει ικανοποιητικά, γ) εφόσον τα (α) και (β) αναγνωρίζοται από το ίδιο το άτομο και συνακόλουθα δ) το άτομο ζητάει βοήθεια. Ακόμα κι έτσι η τροποποίηση είναι ανάγκη να είναι η μικρότερη αναγκαία και – κατά το δυνατόν – εν γνώση του ατόμου (π.χ. υποδυκνείουμε στο άτομο την διχοτομική σκέψη του, την εξηγούμε και κάνουμε σαφές πως θα προσπαθήσουμε μαζί να την αλλάξουμε). Κάθε επιτύχια μας είναι ουσιαστικά επιτυχία του πελάτη μας που παλεύει, εμείς – στην καλύτερη περίπτωση – είμαστε καλοί καταλύτες. Δυστυχώς δεν ισχύει το ίδιο και για τις αποτυχίες. Απλά έχουμε αποτύχει να φανούμε χρήσιμοι.
Ισχυρό όπλο στο ερμηνευτικό κομμάτι είναι το NLP – από μέρους μου τουλάχιστον – σε χρήση κύρια για αλλαγή συγκεκριμένων λέξεων και φράσεων που «δεσμεύουν» το μυαλό σε συγκεκριμένα δρομολόγια (π.χ. όχι «τα ‘κανα θάλασσα, πάει η ζωή μου», αλλά «απέτυχα σ’ αυτό το συγκεκριμένο, η ζωή δεν τελειώνει εδώ»).
Σιγά – σιγά η χρήση Narrative τεχνικών μπορεί να συμπληρώσει λειτουργικά τις λέξεις – φράσεις κάτα τις συνεδρίες. Έτσι ζητάμε να μας διηγηθεί γραπτά ο πελάτης σημαντικές στιγμές της ζωής του και μετά μαζί ξαναγράφουμε τα κείμενα βγάζοντας πιο θετικά συμπεράσματα. Οι ιστορικοί ξέρουν πως «ο νικητής γράφει την ιστορία» δημιουργώντας έτσι πραγματικότητα. Το αξιοποιούμε αυτό κάνοντας «νικητή» ή έστω «όχι νικημένο» τον πελάτη μας. Οι ιστορίες πριν το πρόβλημα μπορούν να του θυμίσουν πως κάποτε είχε τον τρόπο ν’ ανταπεξέρχεται – κι αυτό είναι πάντα μέσα του! Οι ιστορίες σε κρίσιμες καμπές να γίνουν πηγή επαναξιολόγησης και εξαγωγής άλλων συμπερασμάτων. Οι ιστορίες για το μέλλον να μας δείξουν τον προορισμό του ταξιδιού που λέγαμε στην 3η παράγραφο!
Μέχρι τώρα καλά? Ε, αν φτάσουμε στο τέλος θα έχουμε κι ένα ακόμα πρόβλημα με μια μικρή σταδιακή απεξάρτηση από εμάς και αυτόνομης εφαρμογής των νέων δεξιοτήτων και… τέλος. Να μην ξεχάσω πως σημαντικό ρόλο σ’ όλο το ταξίδι (και ειδικά στα πρώτα του στάδια) μπορούν να παίξουν τα ψυχοφάρμακα (αν κριθεί αναγκαίο) γι’ αυτό, και επειδή τίποτα που μπορεί να βοηθήσει δεν πρέπει να αφήνεται απ’ έξω, μια συνεργασία με Ψυχίατρο/Νευρολόγο/Οικογενειακό Γιατρό θα πρέπει να υπάρχει ή η δυνατότητά της να είναι διαθέσιμη. Ή με Prescribing Psychologist (συνταγογραφών ψυχολόγο), ειδικότητα διαθέσιμη μόνο σε επίπεδο PhD / PsyD και μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες, προς το παρόν. Ακόμα στο στάδιο του Introduction ένας προληπτικός έλεγχος από οικογενειακό γιατρό ή ειδικό παθολόγο είναι πολύ χρήσιμος (απαραίτητος, ενίοτε).
Τα δύσκολα
Τα ξέρουμε όλα καλα, κάνουμε τη δουλειά μας όσο καλύτερα γίνεται. Σχολαστικά κι επιστημονικά. Γνωρίζουμε ποιός είναι ο πυρήνας του προβλήματος του πελάτη μας, τον παλεύουμε, βλέπουμε κι αποτελέσματα και μετά… σαν την κατσίκα που γυρίζει γύρω-γύρω από τον πάσαλο που την έχουν δέσει, καταλήγουμε πάνω σ’αυτόν! Πέφτουμε πάλι πάνω στο πρόβλημα το οποίο ή επιστρέφει αυτούσιο ή έχει μεταλλαχτεί, αλλά η ουσία του είναι η ίδια. «Πρώτα βγαίνει η ψυχή και μετά το χούϊ», λέει ο λαός μας κι αποδυκνείεται σε μεγάλο ψυχολόγο! Τι κάνουμε? Τα ψυχοφάρμακα κουκουλώνουν, η συμβουλευτική στηρίζει, όλα μαζί βελτιώνουν αρκετά την ποιότητα ζωής του πελάτη μας, αλλά δεν λύνουν τον γόρδιο δεσμό του και αυτό μας αφήνει μια πικρή γεύση στο στόμα. Δεν μπορείς να μην σκεφτείς πως αυτό που θα λέγαμε «αποτελεσματική ψυχοθεραπεία» είναι ακόμα το ζητούμενο. Και τελικά συνδέεται περισσότερο με την προσωπικότητα του θεραπευτή παρά με τη μέθοδο. Δεν μπορεί μεγάλοι ψυχολόγοι – ιδρυτές ψυχοθεραπευτικών «ρευμάτων» -όπως π.χ. Erickson, Rogers, Moreno κ.α. να έχουν εντυπωσιακά ποσοστά επιτυχίας και οι μαθητές τους τη … δεκάτη (λίαν επιεικώς)! Τώρα μπορεί κάποιος να είναι ικανοποιημένος αντιμετωπίζοντας ένα σύμπτωμα (και όχι σπάνια προκαλώντας ένα ή περισσότερα άλλα), μπορεί κάποιος να είναι ευχαριστημένος με 2-3% ίασης ή μπορεί να θεωρεί ίαση όταν ο πελάτης σταματάει… για να ψάξει άλλον θεραπευτή. Αλλά αν κάποιος δεν ικανοποιείται μ’ αυτά?
Αν-ησυχώ, σημαίνει δεν ησυχάζω, είμαι σε εγρήγορση, χωρίς να πανικοβάλομαι. Α- πορώ σημαίνει δεν έχω πόρο, διάβαση δρόμο. Είμαι σε αδιέξοδο. Οι αρχαίοι φιλοσοφοι θεωρούσαν την απορία πολύ σημαντική! Η απορία είναι που μας βάζει να ψάξουμε, να βρούμε δρόμο… διέξοδο και λύση.
Επίλογος
Ο Φρόυδ (Freud) ξεκίνησε με τον Μπρόγιερ (Breuer), ο οποίος ήταν υπνοθεραπευτής / αναλυτής. Και οι δύο νομίζω πως ονειρεύτηκαν το ίδιο: έναν τρόπο να αφαιρέσεις το στοιχείο εκείνο που εμποδίζει την ψυχική συσκευή να λειτουργήσει αποτελεσματικά και ίσως να το αντικαταστήσεις από ένα «υγιές μόσχευμα». Πολύ δύσκολο και τεράστια ευθύνη. Απαιτεί ορθή διάγνωση, βαθιά γνώση και “χειρουργική” ακρίβεια.
Από την άλλη, ίσως αξίζει τον κόπο να το ψάξουμε. Πρώτα, ίσως, πρέπει να γυρίζουμε πίσω στην πηγή και να πιάσουμε το νήμα από τη αρχή… Φρόυδ και Μπρόγιερ (υπνοθεραπευτής)…και Άννα Ο.
Δρ. Λ.Α.Βλαχόπουλος, MSc., PsyD, PhD
(CCCreg./ IFTA/PPR/IAAP)
Υ.Γ. 1: Η ψυχοθεραπεία απαιτεί από τον θεραπευόμενο εκείνο το τεράστιο κουράγιο που είναι δυνατό να οδηγήσει κάποιον στο να ξεγυμνώσει την ψυχή του μπροστά στον θεραπευτή για να ακούσει να του λέει (κυρίως): «η λύση βρίσκεται μέσα σου». Μοιάζει κάπως σαν να ξαπλώνουμε στο χειρουργικό τραπέζι για αυτό-επέμβαση, κι ο χειρούργος να μας λέει: «λίγο πιο αριστερά το νυστέρι, εκεί…, τώρα λίγο πιο βαθιά, …έτσι μπράβο!».
Υ.Γ.2: Ο πόνος είναι καλός, ο πόνος είναι φίλος, ο πόνος μας στέλνει στο γιατρό ή τον ψυχολόγο, ανάλογα. Είναι κινητήρια δύναμη αλλαγής. Δεν πάμε για να εξαλείψουμε τον πόνο, αλλά την αιτία του (κι έτσι – έμμεσα – θα φύγει και ο πόνος / συναγερμός).
Υ.Γ. 3: Υπνοθεραπεία: ξεχάστε ότι ξέρετε από ταινίες. Δεν κοιμόμαστε. Είμαστε σε κατάσταση που μοιάζει πιότερο με την ονειροπόληση. Για έναν εκλεκτικό θεραπευτή είναι απλά άλλο ένα (ισχυρό) εργαλείο. Για κάθε θεραπευτή η ψυχοθεραπεία είναι ευθύνη. Τι ακριβώς έχει ο πελάτης (ακριβής διάγνωση)? Τι θέλει και τι μου επιτρέπεται να προσπαθήσω να αλλάξω σε ένα ανθρώπινο ον? Στην Υ/Θ η ευθύνη είναι ακόμη βαρύτερη αφού η επικοινωνία με το υποσυνείδητο είναι πιο άμεση.
Δείτε επίσης
Στηρίζοντας παιδιά που θρηνούν: Του Λάζαρου Βλαχόπουλου
Ψυχοανθεκτικότητα: Απλά βήματα για την ανάπτυξή της
Τεχνικές Διαχείρισης θυμού για παιδιά: Mια μικρή προσπάθεια προσέγγισης ενός μεγάλου θέματος
Δείτε ακόμη
Παράλληλη Στήριξη στα σχολεία: Νομοθεσία-Παιδαγωγικό πλαίσιο-Βασικές αρχές του θεσμού
Παρακαλούμε μην παραλείπετε να αναφέρετε το especial.gr ως πηγή, με ενεργό link προς τη διεύθυνση https://www.especial.gr/psihotherapeia-o-megalos-asthenis-arthro/ όταν αναδημοσιεύετε το περιεχόμενό μας.
